بهداشت روانی

با توجه به نوع مشاوره‏های پزشکی خوانندگان محترم مجله با بخش پزشکی که اکثرا از اضطراب و افسردگی و سایر بیماریهای روان‏تنی هم شکایت دارند و رنج می‏برند بر آن شدیم که در ادامه مباحث گذشته در ارتباط با بهداشت خانواده به طور اعم و حفظ بهداشت روانی به طور خاص مطالبی را با شما عزیزان در میان بگذاریم. به امید آنکه ان شاءاللّه‏ ارتباط و مکاتبه شما خوبان با بخش پزشکی و مشاوره پزشکی و همچنین پاسخگویی ما تأثیرگذار باشد. بعد از گذشت چندین سال احساس کرده‏ایم که این ارتباط صمیمانه و مشارکت متقابل در بیان مشکلات و ناراحتی‏های فردی و خانوادگی، جسمی و روانی از طرف شما عزیزان و ارائه راه حل و پاسخگویی دقیق از طرف کارشناسان بخش پزشکی و مشاوره پزشکی مؤید اعتماد شما و موفقیت مجله شما است. با این مقدمه مقداری در مورد بهداشت روانی که در برگیرنده مباحث گسترده‏ای است توضیح می‏دهیم.
بهداشت روانی به مجموعه‏ای از عوامل گفته می‏شود که در پیشگیری از ایجاد با پیشرفت و وخامت اختلالات شناختی ـ احساسی و رفتاری در انسان نقش مؤثر دارند. مهمترین نوع پیشگیری در بهداشت روانی، پیشگیری اولیه است. در پیشگیری اولیه هدف اصلی کاهش در بروز موارد اختلال روانی در یک جامعه است. برای رسیدن به این سطح از پیشگیری باید با شرایط آسیب‏زا قبل از اینکه منجر به آسیب روانی شود مقابله شود. این نوع پیشگیری در بهداشت روانی تقریبا مشابه واکسیناسیون در بیماریهای میکروبی و ویروسی است. در اینجا هدف، جلوگیری از بیمار شدن و اختلال است اما هدف از پیشگیری مربوط به یک فرد خاص نیست بلکه کوشش می‏شود که خطر ابتلا به اختلالات روانی را در کل جامعه کاهش دهیم. برای پیشگیری اولیه در بهداشت روانی باید از روشهایی استفاده کنیم که در جلوگیری از بروز و ظهور بیماری مؤثر هستند و رفتارهای مثبت را تقویت کنند. هدف ما نیز از طرح این مفاهیم شناخت بیشتر نسبت به مشکلاتی است که بهداشت روانی را به مخاطره می‏اندازد.

اضطراب

بارها خوانندگان بخش پزشکی مجله ضمن طرح اضطراب خود سؤال کرده‏اند آیا ترس همان اضطراب است؟ سؤال بسیار خوبی است.
پاسخ این سؤال در یک جمله این است که ترس معادل یا مترادف با اضطراب نیست! اگرچه ترس و اضطراب را تقریبا همه مردم بالاخره در مرحله‏ای از زندگی تجربه می‏کنند، اما اضطراب با ترس فرق می‏کند. اضطراب یک احساس بسیار ناخوشایند و نگران‏کننده است که به طور منتشر سراسر وجود فرد را در بر می‏گیرد. اضطراب در واقع می‏تواند یک علامت هشدار دهنده باشد که از خطری قریب‏الوقوع خبر می‏دهد. اضطراب واکنشی است که فرد در برابر خطری مبهم و نامعلوم از خود نشان می‏دهد. اضطراب یک احساس درونی، مبهم و آزاردهنده است ولی ترس واکنش و عکس‏العملی است که فرد نسبت به یک خطر یا تهدید خارجی از خود بروز می‏دهد بنابراین ترس ناشی از یک عامل خارجی شناخته شده و ترسناک یا خطرناک است.

مشخصات یک فرد مضطرب

بسیاری از کسانی که با بخش پزشکی و مشاوره پزشکی مکاتبه دارند در نامه‏های خود اکثرا در یک ناراحتی شکایت مشترک دارند و آن هم در مورد اضطراب است. آنها می‏گویند در همه امور و اغلب اوقات احساس اضطراب و دلهره دارند. اگر بخواهیم یک فرد مضطرب را توصیف کنیم می‏توان چنین گفت که ابتدا و قبل از هر چیز اضطراب می‏تواند از یک سری ذهنیات منفی ایجاد شود و در نتیجه احساس شوم تشدید شود درست با تلقین و تکرار این جمله که «دیگران حرکات مرا زیر ذره‏بین می‏برند؛ دیگران می‏فهمند که من ترسیده‏ام!؟» و این ذهنیت باعث تشدید اضطراب آنها خواهد شد. شخصی که اضطراب دارد تغییراتی در چهره‏اش ظاهر می‏شود، چشمها کمی از حدقه بیرون زده، ابروها را بالا کشیده، نفس نفس می‏زند، حرکات سر و گردن و دست و پا زیاد است، دستها را به هم فشار داده و حالت ترس و وحشت در چهره‏اش نمایان است. گاهی قامت خود را خم کرده مثل اینکه می‏خواهد خودش را از دید دیگران پنهان کند، در عین حال که طپش قلب دارد، ممکن است عرق سردی بر بدن خود احساس کند، رنگ‏پریده و حالت ضعف و سستی در سراسر وجود خود پیدا می‏کند که ممکن است با انقباض شریانها و مویرگهای کوچک پوست مرتبط باشد.
بیماران می‏گویند تمام موهای بدن سیخ می‏شوند و عضلات سطحی بدن شروع به لرزیدن و پرش می‏کنند. همزمان با این علایم کار غدد بزاقی مختل می‏شود به طوری که ترشح بزاق کاهش یافته دهان خشک می‏شود. در واقع ناحیه حلق و دهان و لبها خشکیده و بیمار نمی‏تواند زبانش را به راحتی حرکت بدهد و طبعا صحبت کردن بیمار هم با مشکل انجام می‏شود. لبها مشخصا می‏لرزد. همچنین لرزش صدا و توقف تکلم هم گاهی اتفاق می‏افتد. بنابراین بسته به شدت وحشت و اضطراب این علایم هم تشدید می‏شوند به طوری که گاهی برای بیمار مضطرب تنفس دشوار می‏شود و لرزش لبها و گونه‏ها آنقدر شدید می‏شود که حالتی شبیه تشنج اتفاق می‏افتد. اشتها کاهش یافته و حرکات بلع غذا مختل می‏شود. در اینجا ممکن است چشمها کاملاً از حدقه بیرون آمده و خیره شوند و یا ممکن است چشمها به این سو و آن سو حرکت کرده و نمایانگر حالت بیقراری بیمار باشند. در معاینه مردمکها فوق‏العاده گشاد می‏شوند. تمام عضلات بدن از جمله عضلات تنفسی ممکن است کاملاً سفت و منقبض شوند و حتی حرکات تشنجی کاذب پیدا کنند. بیمار مضطرب گاهی دستها را روی سر می‏گذارد و تمام جمجمه را فشار می‏دهد. گاهی از شدت اضطراب احساس دفع ادرار بسیار فوری به فرد دست می‏دهد به طوری که احساس می‏کند قادر به کنترل ادرار و نگهداشتن ادرار نیست در حالی که حجم ادرار هم زیاد نیست.

شکایات و دردهای پراکنده جسمی

بیماری که دچار اضطراب است ممکن است در اعضای مختلف بدن احساس ناراحتی کند. اغلب بیماران ابتدا تصور می‏کنند که ناراحتی قلبی دارند و بنابراین به علت طپش قلب و احساس کوبیدن قلب به جدار داخلی قفسه سینه به متخصص قلب مراجعه می‏نمایند در حالی که کاملاً از نظر قلبی سالم هستند. گاهی دچار علایم پوستی و ریزش مو به شکل منطقه‏ای و مدور می‏شوند، بنابراین به متخصص پوست مراجعه می‏نمایند. همچنین بیمارانی که از اضطراب رنج می‏برند به علت احساس بی‏اشتهایی، تهوع و استفراغ، سوزش سر دل و احساس ناخوشایند در شکم، دردهای مبهم، حرکات زیاد روده و سر و صدای شکم و
اسهال و یبوست متناوب ممکن است به متخصص داخلی و گوارش مراجعه کنند. در بعضی موارد بیماران اضطرابی به علت تکرر ادرار، کندی دفع ادرار و یا احساس فوریت یا قریب‏الوقوع بودن دفع ادرار به متخصص کلیه و مجاری ادرار مراجعه می‏کنند و یا به علت دردهای پراکنده در کتف و دست و حتی پادرد و کمردرد به همکاران ارتوپد مراجعه نمایند در حالی که مشکل اصلی یعنی اضطراب و گاهی توأم با افسردگی مخفی می‏ماند! در اینجا انصاف این است که بیماران به متخصص اعصاب و روان ارجاع شوند.
مشکل دیگری که اغلب به اضطراب می‏انجامد ناشی از تعارض بین فردی و درون‏فردی است. مثلاً در نظر بگیرید کارمند یا کارگر و ... که در یک وزارتخانه یا اداره و یا کارخانه مشغول به کار است اما مدیر یا کارفرمایی عیب‏جو و منفی‏باف بر کارش نظارت دارد به طوری که شرایط محیط کار بسیار ناخوشایند و نامطلوب می‏شود و در واقع امنیت روانی پرسنل سلب می‏شود. قطعا در این چنین شرایطی برخی دچار ترس و اضطراب می‏شوند اما به علت ترس از اخراج و توبیخ قادر به اعتراض و انتقاد نخواهند بود، بنابراین این افراد هم با کارفرما و مدیر تعارض دارند و هم در وجود خودشان با تعارض مواجه‏اند نتیجه این هر دو منجر به اضطراب و کاهش عملکرد مفید خواهد شد.

مهمترین علل و نظریات در مورد اضطراب

در مکاتب مختلف در مورد عامل و هسته اولیه اضطراب اختلاف نظر وجود دارد مثلاً در مکتب «روانکاوی»، برخی پیدایش اضطراب را به حوادث مربوط به «تروما» یا ضربه بدو تولد مربوط می‏دانند و برخی دیگر بر روابط نامناسب و اضطراب‏انگیز مادر و کودک تأکید می‏کنند و معتقدند یک مادر مضطرب باعث انتقال اضطراب به کودک می‏شود و بعضی دیگر اضطراب را مربوط به شکل‏گیری دوره خاصی از رشد و نمو کودک می‏دانند. اما در مکتب «رفتاری»، اضطراب یک عکس‏العمل یا واکنش شرطی در مقابل یک موقعیت خاص است که سپس توسط کودک یا بزرگسال ممکن است به موقعیت دیگر هم تعمیم پیدا کند. یک عقیده دیگر رفتاری این است که فرد ممکن است با تقلید از رفتارها و عکس‏العملهای اضطرابی پدر یا مادر یا سایر اطرافیان به تدریج واکنش درونی اضطراب را یاد بگیرند. در پژوهشهایی که انجام شده مشاهده شده است که افراد اضطرابی میزان احتمال خطر و آسیب دیدن ناشی از یک موقعیت خاص را به طور افراطی بیش از حد احساس می‏کنند و توانایی خودشان را برای مقابله و یا کنار آمدن با خطرات و تهدیدات احتمالی بسیار کمتر از واقع تخمین می‏زنند و به همین دلیل افراد فوق‏العاده اضطرابی گاهی احساس مرگ قریب‏الوقوع و ترس از مردن و از دست دادن کنترل خود را دارند.
یک نظریه دیگر در مورد اضطراب «نظریه وجودی» است. بر اساس این نظریه عامل یا عوامل محرک خاص قابل شناسایی برای احساس اضطراب مزمن وجود ندارد. در این مورد شخص از احساس رنج‏آور پوچی در زندگی خود آگاه می‏شود. این نوع نگرش در جوامع ماشینی و صنعتی که اعتقادات دینی از صحنه زندگی کنار زده شده بیشتر دیده می‏شود و علاوه بر این در مواقعی که موجودیت بشر در معرض خطر نیستی و نابودی قرار گرفته این احساس پوچی عمیق‏تر شده است. یکی از این نگرانیها در سطح دنیا کشف و گسترش سلاحهای هسته‏ای و کشتار جمعی است که اغلب به این احساس پوچی دامن می‏زند و اضطراب را فراگیر می‏کند.
* امروزه با شناخت عوامل زیستی نظیر نوروترانسمتیرها (واسطه‏های عصبی) مباحث اعصاب و روان وارد مرحله تازه‏ای شده است. تغییراتی که در ارتباط با اعصاب خودکار (سمپاتیک و پاراسمپاتیک) و سطوح مختلف اضطراب رخ می‏دهد قابل توجه است. واسطه‏های عصبی و شیمیایی نظیر نوراپی‏نفرین و سروتوئین در ایجاد اضطراب نقش دارند. به علت همین تغییر و نوسان در واسطه‏های عصبی شیمیایی است که از داروهای خاصی برای کاهش و درمان اضطراب استفاده می‏شود. همچنین مطالعات ژنتیک نشان داده که اختلالات اضطرابی به طور نسبی علت ژنتیک هم دارند.
عواملی از قبیل بعضی از بیماریهای طبی ممکن است باعث اضطراب شوند. مهمترین بیماریهای طبی که منجر به حالات اضطرابی می‏شوند شامل هیپرتیروئیدیسم یا پرکاری تیروئید، کم‏کاری تیروئید، پرکاری غدد پاراتیروئید و کمبود ویتامین 12B، ضربه مغزی، خونریزیهای مغزی، میگرن، صرع، بیماریهای قلبی و عروقی، لوپوس، کاهش قند خون، الکل و بعضی از داروها می‏باشند. به طوری که شناسایی و تشخیص این عوامل می‏تواند در پیشگیری از اضطراب مفید و مؤثر واقع گردد.
منبع: پیام زن